Třebechovický Proboštův betlém [ Betlém ]
Streszczenie
Wydarzenia związane z narodzinami Chrystusa zostały opisane przez ewangelistów Mateusza i Łukasza, a ich relacja stała się inspiracją do przedstawiania tego zdarzenia od początków naszej ery aż po współczesność. Najwcześniejsze przykłady sztuki chrześcijańskiej znajdziemy na ścianach katakumb rzymskich. Na przykład fresk w katakumbach św. Priscilli z pierwszej połowy III wieku przedstawia jedynie Marię Pannę z Dzieciątkiem Jezus, którym kłaniają się mędrcy ze Wschodu. W 313 roku cesarz rzymski Konstantyn Wielki (306 - 337) uznał chrześcijaństwo za oficjalną religię. Przykładem wczesnej sztuki chrześcijańskiej są też sarkofagi, gdzie szczególnie widoczna jest technika reliefów. Sceny z życia Jezusa Chrystusa wraz ze scenami przedstawiającymi jego narodziny możemy do dzisiaj podziwiać na mozaikach z V i VI wieku. Na ziemiach czeskich najstarszy wizerunek przedstawiający narodziny Chrystusa znajdziemy w romańskim Kodeksie wyszehradzkim z 1085 roku. Motyw narodzin można do dnia dzisiejszego oglądać na malowidłach ściennych z 1134 roku w kaplicy zamkowej św. Katarzyny w Znojmie, a także na wspaniałym cyklu obrazów tablicowych na przykład Mistrza z Wyższego Brodu czy Mistrza ołtarza w Trzeboni, który po 1390 roku stworzył tzw. Adorację hlubocką (Adorace hlubocká). Często wymieniany jest relief ołtarza w kościele Matki Bożej przed Tynem w Pradze i szereg drewnianych gotyckich reliefowych wizerunków narodzin Chrystusa, które są elementem zbiorów znanych czeskich muzeów i galerii. Motyw narodzin Chrystusa umieszczono również w jednym z inicjałów Graduału Laterańskiego z kościoła św. Andrzeja w Třebechovicach pod Orebem z 1559 roku.
Rozpatrując kształtowanie się tradycji szopek należy odróżnić jedynie plastyczne wyobrażenie narodzin Chrystusa lub wykonane technikami malarskimi od rzeczywistych szopek, bliskich przedstawieniu scenicznemu i wykonanych z samodzielnych części z możliwością zmiany. Prototypów powstawania szopek możemy się także doszukiwać w prostych formach dramatycznych i w misteriach religijnych, które oddzieliły się od liturgii kościelnej, stając się samodzielnym gatunkiem. Do tej kategorii należy też często przywoływane przedsięwzięcie świętego Franciszka z Asyżu (1182 - 1226). Wiele osób uważa wszakże, że był to impuls do tworzenia kolejnych jasełek i kształtowania tradycji szopek. Św. Franciszek w czasie Świąt Bożego Narodzenia w 1223 roku przedstawił misterium przyjścia Zbawiciela na doczesny świat, które stało się udziałem uczestników obrzędu w jaskini wykutej w skale w pobliżu miejscowości Greccia we Włoszech. Polecił zbudować proste jasełka, przyprowadzić osiołka i wołu, a następnie asystował przy mszy, która wywarła tak ogromne wrażenie na pobożnych wieśniakach, że w następnych latach powtarzano ją. Sceny przedstawiające narodziny Chrystusa malowano na obrazach tablicowych lub ciosano tworząc reliefy, z których następnie figury zaczynały się oddzielać i wysuwać na pierwszy plan. Tutaj możemy już mówić o szopkach, które odpowiadają kryteriom współczesnym. Pierwszą tego typu kolekcję stworzył włoski rzeźbiarz i architekt Arnolfo da Cambio (1245 - 1301/2) dla kościoła S. Maria Maggiore w Rzymie. Szopki zaczęły się coraz bardziej upowszechniać w kościołach i klasztorach, zwłaszcza za pośrednictwem zakonów, znalazły też swoje miejsce w domach majętnych warstw społeczeństwa we Włoszech, jak i w innych częściach Europy. Szopki popularyzowali również czescy jezuici. P. Silbert Jolan z Igławy zbudował pierwszą szopkę w Indiach w czasie swojej tamtejszej działalności w latach 1708 - 1745. P. Samuel Fritz z Trutnova przyczynił się do stworzenia południowoamerykańskiej tradycji budowania szopek. Czescy misjonarze w latach 1728 - 1738 spopularyzowali ukraińską i białoruską analogię jasełek zwaną "wiertep" ("věrtěp") aż po obszary Syberii. W okolicach Krakowa przyjęła się "szopka krakowska" mająca postać spektaklu związanego z okresem Bożego Narodzenia - była kombinacją przedstawienia bożonarodzeniowego i betlejemskiej sceny.
Problematyka książki skupia się, co jest zupełnie naturalne i w pełni uzasadnione, na szopce třebechovickiej będącej dziełem Probošta, którą w 1999 roku uznano za pomnik kultury narodowej. Jej twórcą jest Josef Probošt (1849 -1926), który pomimo wielu przeszkód potrafił przeforsować swój zamiar, a następnie realizować go przez czterdzieści lat swojego życia wraz ze współpracownikami - rzeźbiarzem Josefem Kapuciánem (1841- 1908) i Josefem Frimlem (1861 - 1946). Wspólna praca rzeźbiarza - amatora Josefa Probošta, profesjonalisty Josefa Kapuciána, uzupełniona mechanizmem ruchomym Josefa Frimla jest do dzisiaj, dzięki swym walorom artystycznym i technicznym, unikatem na skalę światową. Mechaniczną szopkę, o długości 7 m, głębokości 3 m i wysokości 1,8 m podziwiają znawcy i szeroka publiczność bez różnicy wieku, narodowości i wyznania religijnego. Szopka ma ponad 2000 rzeźbionych części, z tego 373 figur. Niektóre figury są statyczne, 120 z nich porusza się na pasach, 51 naśladuje złożone ruchy ludzi w trakcie pracy. Na siedmiu tarasach rozgrywa się akcja "szopki pasyjnej", ponieważ oprócz scen z życia Jezusa Chrystusa opisanego w Ewangeliach, przedstawia też wydarzenia Wielkiego Tygodnia. Nie brak tutaj również obrazów związanych z codziennym życiem třebechovickich rzemieślników i sąsiadów Probošta na przełomie XIX i XX wieku. Szopka, z małymi wyjątkami, w całości wykonana jest z różnych gatunków drewna z kołami transmisyjnymi, wałkami i mechanizmem krzywkowym włącznie. Pierwotny napęd ręczny przy pomocy korby został później zastąpiony małym silniczkiem elektrycznym. Szopka wędrowała po Czechach jeszcze za życia Probošta. W latach trzydziestych ubiegłego wieku po stopniowej zmianie jej właścicieli także po ówczesnej Czechosłowacji. Niezwykłym zainteresowaniem cieszyła się szopka na światowej wystawie EXPO 1967 w Montrealu, tak samo jak w holenderskim Madurodamie i w Londynie, gdzie z zainteresowaniem obejrzała ją też królowa Elżbieta I. Od 1972 roku wchodzi w skład stałej ekspozycji w Muzeum Szopek w Třebechovicach.
Rozdział poświęcony czeskim i morawskim szopkom jest wstępem do zapoznania się z tradycyjnymi obszarami czeskimi słynącymi z szopek, jak też ze współczesnym profilem muzealnych zbiorów szopek, nie jest natomiast w żadnym razie ich katalogiem. Wybrane, wymienione tutaj szopki, uporządkowane według materiałowego podziału zbioru są z reguły nazywane według miejsca ich pochodzenia czy występowania lub według nazwiska ich rzeźbiarza czy właściciela. Muzeum Szopek w Třebechovicach jest jedynym wyspecjalizowanym muzeum w Republice Czeskiej, którego celem jest w pełnym zakresie gromadzenie, przechowywanie i prezentowanie dowodów z przeszłości i współczesności, dotyczących czeskiej i słowackiej tradycji budowania szopek. Muzeum posiada w swoich zbiorach ponad czterysta szopek. Przy pomocy licznej kolekcji wystawionych szopek, muzeum chce w przystępny sposób zaznajomić zwiedzających z wydarzeniem, które się przy jasełkach odegrało, z jego aktorami i wszystkimi powiązaniami, i w ten sposób dopomóc w znalezieniu odpowiedzi na wiele pytań dotyczących sensu życia i pracy człowieka, odnawiając tą drogę źródło spokoju, poczucia szczęścia i zwykłej ludzkiej wzajemności.
Autorzy książki chcieli za jej pośrednictwem przede wszystkim złożyć hołd twórcom szopki Probošta z Třebechovic, wszystkim, którzy przyczynili się do jej powstania, ale również tym, dzięki którym zachowała się ta wspaniała drewniana bajka pełna pokory, poezji i głębokich przeżyć estetycznych. Podziękowania należą się również ich naśladowcom, bez względu na to, czy wymieniono ich w tej publikacji czy nie za to, że swoją twórczością umożliwiają nam powroty do "szopki - dzieła rąk i odbicia duszy".
